Weer een stukkie Bredaas cultureel erfgoed gevonden, dat kwijt gemaakt is, foetsie, verdwenen, historie. Na een tip vanuit Princenhage: waar is hek, dat ruim 120 jaar rondom de gedenknaald van Koningin Wilhelmina heeft gestaan?

Of we de gedenknaald van Wilhelmina er na de renovatie van het Mertersempark mooier bij vinden staan dan voorheen, daarover kunnen we van mening verschillen. Overigens net als over de nieuwe naam van het door Heuvelstraat, Laan van Mertersem, Sint Maartenstraat en Scharenburgstraat begrensde groene vierkant. Het is een dikke eeuw naamloos geweest, maar nu heet het ineens Mertersempark. Soit, alle makelaars zullen er blij mee zijn.

Maar de naald van Willemien, die staat daar nu ineens in haar nakie, op een ondergrond van grijs graniet. Beetje saai, qua kleurstelling wel passend bij de opstapjes en de naald zelf. Maar waar is dat klassieke donkergroene smeedijzeren hek, dat er altijd omheen stond, gebleven?

Toen de naald in 1898 op de Haagsemarkt onthuld werd, ter gelegenheid van de troonsbestijging van Willemien, stond dat hek er nog niet. Maar drie jaar later, in 1901 was de smid er klaar mee, en was het monument af.

Toen het in 1930 naar de huidige locatie verplaatst werd, werd het hek zorgvuldig ontmanteld, voorzichtig vervoerd, en weer in elkaar gezet. En nu, na 125 jaar is het hek weg, en staat de naald daar, zonder zijn prachtige omheining.

Maar eens even gevraagd aan de afdeling persvoorlichting van de Gemeente Breda: waar dat monumentale hek is?

Het antwoord: ‘Op initiatief van omwonenden is destijds een plan ontwikkeld voor de herinrichting van het Mertersempark. In dit plan heeft de gedenknaald een plek gekregen. Het hekwerk is niet opgenomen in het ontwerp om de pleinruimte rondom de gedenknaald functioneel te kunnen gebruiken. Bij de uitvoering van de herinrichting van het Mertersempark is het hekwerk weggehaald conform het met de omwonenden ontwikkelde ontwerp. Bij de werkzaamheden is het hek verwijderd en gezien de slechte staat ervan door de aannemer afgevoerd en vernietigd’.

Van dit soort ambtelijke antwoorden krijg ik altijd spontane jeuk aan mijn immer sluimerende achterdocht. In dit geval al gewekt door een tip, een reactie onder mijn verhaal over de verdwenen pinakels van de Chassé kazerne. Die waren volgens het eerste antwoord van de erfhoeders van de gemeente Breda al in 2008 verdwenen, en zouden écht niet meer terugkomen.

Terwijl die pinakels toch op meerdere foto’s van na 2008 op de hoeken van de torens stonden. Dat is overigens goed afgelopen, want ze lagen ergens in een smidse op een behandeling te wachten, en inmiddels zijn ze weer terug. Maar als je zo’n antwoord krijgt, ‘kwijt, niet onze schuld, komen niet meer terug’, en ze blijken gewoon ergens in het werk opgenomen te zijn, dan vraag je jezelf af wie er nu eigenlijk wel wat weet op die afdeling.

Maar ja, ik had de vraag gesteld vanwege een reactie, onder mijn verhaal over die pinakels, aangevuld met mijn lange lijst van spoorloos erfgoed. Die reactie luidde als volgt: ‘Het hek rond de obelisk in het park bij de Laan van Mertersem mag ook op je lijst. Dat was een onlosmakelijk deel van de symboliek, de gemeente heeft het kwijtgeraakt bij de laatste onderhoudsbeurt’. Dat spoort niet echt met het antwoord vanuit het Bredase Fort Erfgoed.

Nou herinnerde ik me ook al dat er in juli vorig jaar, bij de feestelijke opening na de grootscheepse onderhoudsbeurt bleek dat er een paar andere dingen kwijtgeraakt bleken. Of kwijtgemaakt, het is maar net hoe je het bekijkt, of noemt.

Want gaande die renovatie zijn er ook een recenter kunstwerk, plus wat speeltoestellen in een afvalcontainer verdwenen. Dat kunstwerk was een soort van met kunstgras beklede bankje, van de hand van Lisette Spee. De gemeente meldde eerst dat het ‘gestolen’ was, maar het bleek ‘na een geval van miscommunicatie’ in de shredder van een afvalverwerker vermalen. Met nog wat onderdelen van het speeltuintje die nog lang niet afgeschreven waren, zoals een klimrek dat ook per abuis versnipperd werd. Dat kunstwerk wordt overigens opnieuw gemaakt, nieuw speelgoed staat er ook weer, maar het monumentale hek niet.

Als ik na de antwoorden van de gemeente maar eens aan de bel trek bij Marian Verheij, voorzitter van de Dorpsraad Princenhage, hoor ik, niet verrassend, een heel ander verhaal dan van de kant van de gemeente.

Verheij, over de antwoorden van de gemeente op mijn vragen; ‘Flagrante flauwekul. Er is met de Dorpsraad en het Princenhaags museum geen enkel overleg geweest over het hek. Ja, achteraf, toen het gesloopt en afgevoerd was. Toen ben ik met Rini van der Linden van het Princenhaags Museum hals over kop naar de afvalverwerker in Sprundel gereden, om te kijken of er nog iets te redden viel. Daar vertelden ze ons dat het al vermalen was’.

Huh? Een sloper, die een klassiek smeedijzeren hek aan een shredder voert? Die hekken doen tweedehands, al dan niet gerenoveerd, tussen de € 600 en € 1000 de strekkende meter. Ga bijvoorbeeld maar eens kijken bij het Achterhuis in Uden wat ze er daar voor vragen. Dat weet een beetje sloper echt wel, zou ik denken.

Verheij; ‘U zegt het. Wij geloofden er ook niets van, maar het hek, of de vermalen resten, hebben we daar niet meer gezien’. Het steekt haar ook dat de gemeente Breda achteraf het gelijk wilde halen door te zeggen dat het hek pas later toegevoegd zou zijn. ‘Dat is onzin. Op iedere foto van de gedenknaald, vanaf 1901, op de Haagsemarkt, en na 1930 aan de Heuvelstraat, zie je het hek om de naald staan. Het was één compleet geheel. Los van het feit dat het er historisch bij hoort, als onlosmakelijk onderdeel, gaf het ook bescherming. Ik heb er nu al een paar keer jongeren met skateboards op gezien, en het is al een keer beklad met graffiti’.

De hele gang van zaken zit de Dorpsraad niet lekker. ‘En dan tegen U ook nog gewoon beweren dat alles in goed overleg gebeurd is. Dat is gewoon niet waar. En dat het hekwerk vanwege de slechte staat afgevoerd en vernietigd is, dat is ook niet waar. Er was niets mis met dat hek. Misschien een beetje bijstellen, en een lik verf, meer was niet nodig geweest.’

Verheij: ‘Als ze nou gewoon met ons in gesprek gegaan waren over dat hek, dan waren we er misschien op een andere manier uitgekomen. Als ze vonden dat het niet paste in de nieuwe opzet, dan hadden ze gewoon aan kunnen kaarten. Er zijn maar genoeg plaatsen in Princenhage, op de Markt, of elders waar dat hek prachtig uitgekomen zou zijn. Zo ga je toch niet met je erfgoed om? Het lijkt wel of ze het allemaal niets interesseert bij de afdeling Erfgoed. De hele affaire is er een van desinteresse, amateurisme en slordigheid’.

De gedenknaald en het portretmedaillon

Het hek rond de gedenknaald is er niet zonder slag of stoot gekomen, en het heeft al eerder tot enige onenigheid geleid, niet alleen in Princenhage, maar ook nog na de annexatie, in Breda. De obelisk werd bedacht door Jonkheer Stanislas van Nispen tot Sevenaer, die wellicht een wit voetje bij de nieuwe Koningin wilde halen. De realisatie kwam tot stand via een commissie, waarvan Stanislas zichzelf tot president bombardeerde, terwijl hij burgemeester Antonius Schrauwen tot uitvoerder en bouwopzichter benoemde. Architect Antonius Verlegh tekende voor het ontwerp.

De naald, met de plaquette en de teksten aan de vier zijden, werd op 17 september 1989 feestelijk onthuld. De destijds gebruikelijke bombastische teksten halverwege de zuil – geheel in gouden kapitalen – heb ik hieronder opgenomen, en ze zijn ook op de foto’s die ik vorige week gemaakt heb duidelijk zichtbaar.
Maar helemaal onderop de zuil staat rondom de tekst, waarmee Stanislas tot het einde der tijden wilde laten weten dat hij de initiator was. Die regels rondom zijn iets moeilijker te ontcijferen dan de hogere gouden hoofdletters, maar wie goed kijkt kan het lezen.

De kennelijk nogal ijdele jonkheer had ter gelegenheid van de plaatsing van het hek in 1901, een jaar later een nieuwe onthulling gepland. Om er vervolgens tot zijn grote woede achter te komen dat het gemeentebestuur, waaronder nota bene zijn eigen bouwkundig uitvoerder, de burgemeester, geen zin in die borstklopperij had. De hardstenen vloer rondom de voet van het monument was tien centimeter opgehoogd, waardoor de tekst onzichtbaar was geworden.

De woedende Stanislas haalde hoogstpersoonlijk de marmeren medaillon van Wilhelmina, die volgens hem zijn eigendom was, naar beneden. Waar dat dat ding gebleven is, geen idee. Misschien hangt het nog ergens in Princenhage, of heeft hij het in de tuin van Villa Vredeburcht aan de Liesboslaan begraven, toen Huize van Nispen tot Sevenaer.

Hoe dan ook, het marmeren medaillon kwam niet meer terug, waarna de gemeente Princenhage het op woensdag 21 januari 1903 door een bronzen medaillon liet vervangen.

Dat hangt er nu nog steeds, maar het is er ook een keer door een ander opgewonden standje afgepulkt. Tijdens de bezetting, door de toenmalige Princenhaagse gemeente opzichter Van Hulten. Of de man een oprecht republikein was, of een hielenlikker van de Duitse bezetters, dat heb ik niet kunnen vinden. Feit is dat iedereen in Princenhage ook na de oorlog nog wist wat Van Hulten geroepen had toen het medaillon eraf haalde: ‘Dat wijf hoort hier niet meer thuis’!

Bijna twintig jaar later kwam boontje om zijn loontje, toen Van Hulten in Breda bij Openbare Zaken naar een hogere functie solliciteerde. In de notulen van een besloten vergadering van 16 december 1959, geleid door wethouder J. Meijs, memoreert VVD’er Melzer aan de daad en de uitspraak. Die notulen eindigen met de opmerking dat ‘de man in kwestie verder wordt genegeerd bij openbare werken, dat spreker er niet op zal stemmen, en laat de raad zijn stem bepalen’.

Nu, een en een kwart eeuw later, is het de gedenknaald weer keurig opgepoetst, al zitten er nu een paar lelijke vlekken op, na het verwijderen van de graffiti. De kop van Wilhelmina blinkt verblindend in de ochtendzon, de gouden letters zijn goed leesbaar. Als je heel goed kijkt naar de basis van de zuil zie ook de tekst van Stanislas nog. Alles klopt, alles staat er, zoals bedoeld en gemaakt, behalve dat hek.

De teksten op de zuil, de bovenste en de onderste staan er in volledige kapitalen ik heb ze voor de leesbaarheid naar onderkast gezet, met alleen waar nodig hoofdletters:

Voorzijde:

Hulde van Princenhage
Aan zijne edele gebiedster
De hooge vrouwe van ‘s Princenhage
Baronesse van Breda
De nieuwe loot van d’ouden stam
Nassau Oranje
Hare majesteit koningin Wilhelmina
Bij hare troonsbestijging
Op 31 augustus 6 september 1898

Linkerzijde:

Jan van Polanen
Heer van Breda
Koopt de heerlijkheid De Hage
Van Johanna
Hertogin van Brabant 8 maart 1387.

Rechterzijde:

Graaf Engelbrecht van Nassau
De roemrijke
Huwt Johanna erfdochter
Van Polanen 1 augustus: 1403
Gehuldigd als heer
Door Breda en De Hage 24 augustus 1404.

Achterzijde:

Reinier Graaf van Nassau
Erft ‘t Prinsdom Oranje 1531.
Door Breda en De Hage
gehuldigd als heer 1539.
Willem de Zwijger
Erft van zijn oom Reinier,
Oranje, Breda en ‘s Princenhage 1544
Gehuldigd als heer
te Breda en ‘s Princenhage 29 maart 1552
Wordt Stadhouder der Nederlanden 1581.

Onderaan de voet rondom de gedenknaald: ‘Ontworpen en opgericht door Jonkheer Stanislas van Nispen tot Sevenaer, president der commissie, onder het burgemeesterschap van den weledelgestrenge Heer A. Schrauwen’.

Bronnen

BN De Stem: Het nieuwe Mertersempark en het mysterie van het verdwenen kunstwerk.
BN De Stem: Mysterie verdwenen kunstwerk Breda opgelost: het is ‘per ongeluk’ vernietigd.
Raadsvragen PvdA: Verdwenen kunstwerk en restauratie gedenkmonument.
Kunst in Breda: Gedenknaald met portretmedaillon Wilhelmina.
Erfgoedweb Breda: Obelisk op markt Princenhage.
Stadsarchief, Beelden uit Breda: De gedenknaald van Wilhelmina.
Foto’s: Johan van Gurp, Stadsarchief, Lichtbedrijven Gemeente Breda, Firma Schreurs voorheen Stutz, Stadsarchief, Léon Krijnen.

#gemeentebreda #erfgoedwebbreda #princenhage

Alle foto’s en reacties op Facebook: /Léon Krijnen, Facebook/Oud Breda, Facebook/Breda, foto’s in HR: Google Photos: De Gedenknaald.