Het was een net zo korte als kille mededeling van Burgemeester van Slobbe en secretaris Van Woensel, op dinsdag 10 december 1940. Zeven maanden na de Duitse inval in Nederland wordt Benjamin Gokkes ontheven van zijn functie als leraar Frans aan het Gymnasium in Breda, ‘omdat hij behoort tot de Joodsche geloofsgemeenschap’. Dat ‘krachtens het besluit van den Secretaris-Generaal van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.’ Tot zijn ‘tijdelijk’ vervanger werd benoemd de Haagse doctorandus Houwens Post. Uiteraard hadden Van Slobbe en Van Woensel daar op dat moment nog geen weet van, maar met hun beider handtekening bevestigden ze de eerste stap naar het doodvonnis van Ben Gokkes en zijn vrouw, Eva de Bock.

Punt. Uit. Volgend onderwerp: het eervol ontslag van de heer Hanssen als leraar aan de Handelsavondschool, want die ging verkassen naar Venlo.

De opdrachtgever, Secretaris-Generaal van OKW, was op dat moment sinds een paar maanden de foute Jan van Dam. Hij zou op 9 november 1948 tot zeven jaar gevangenisstraf veroordeeld worden, om een half jaar later, op 12 mei 1949, al in vrijheid gesteld te worden. Omdat zijn pensioenrechten waren vervallen verklaard, zag hij zich genoodzaakt tot op hoge leeftijd een betaalde functie uit te oefenen. Bij de Haagse uitgeverij Van Goor werd hij lexicografisch medewerker. Hij verzorgde er verscheidene edities van Kramers Duits woordenboek. In 1972 verscheen het derde en afsluitende deel van zijn Handbuch der deutschen Sprache; de eerste delen waren reeds in 1939 en 1940 verschenen. In 1977 boden enkele leerlingen hem een Festschrift aan. Het leidde tot boze reacties, hetgeen aantoont dat Van Dam tot het einde van zijn leven een omstreden figuur is gebleven.

Onbegrijpelijk, die vroege invrijheidstelling. Net zo onbegrijpelijk: dat er, behalve dat onbarmhartige besluit van de Bredase Raad, over Benjamin Gokkes verder geen letter te vinden is in het Stadsarchief. Oh ja, een paar regels in de adresboeken van 1935, met één saillant detail, zie het einde van dit trieste verhaal.

En de acte van overlijden, die pas op 17 januari 1952 in de Burgerlijke Stand van Breda gepasseerd is. ‘Op aangifte van de Minister van Justitie’ ingeschreven. Bijna negen jaar nadat Benjamin Gokkes op 8 maart 1943 in Neukirch door de nazi’s vermoord werd.

Verder zijn er nog een paar papieren herinneringen aan hem in de notulen van de gemeenteraad. In 1933 was hij een tijdje ziek, en werd er een tijdelijke vervanger aangesteld. Op 23 februari 1939 werd Doctorandus Gokkes officieel toestemming verleend om naast zijn aanstelling van twintig lesuren in Breda voor zes uren les te gaan geven aan het Joodsche Lyceum in Den Bosch.

Er is ook nog een verslag uit 1933 van een gemeenteraadsvergadering waar ik geen touw aan vast kan knopen. Het ging om een leerling van het gymnasium die in de klas tegen haar Joodse leraar gezegd zou hebben: ‘Dat het toch maar goed was dat die vuile Joden uit Duitschland waren weggejaagd’.

Onduidelijk is of die stupide onbeschoftheid tegen Gokkes gericht was, onduidelijk is de rol die raadslid Haalman in de affaire speelde. Er staan wat mistige omschrijvingen over beschuldigingen en verontschuldigingen in de notulen. Misschien dat meer spitwerk in die archieven over die fittie iets op zou leveren. Ik laat het even zitten.

De laatste keer dat de naam Gokkes opdook in de Bredase notulen was in 1949. Burgemeester en wethouders stelden voor, en besloten, ‘tot het verlenen van rechtsherstel aan wijlen Drs. B. Gokkes’. Misschien hebben de voogden van zijn ondergedoken en overlevende zoon David daarna aanspraak op een wezenpensioen kunnen maken.

Maar dat was het dan wel in het Bredase Stadsarchief, wat betreft het leven en de dood van een Joodse Bredanaar.

Via Joods Nederland en Yad Vashem verschijnt er meer over zijn leven, en zijn dood, in beeld. De database van Yad Vashem hoest binnen een seconde Benjamin en zijn vrouw op. Overigens ook die van enkele exacte naamgenoten, die in 1911, 1912 en 1922 in Amsterdam geboren zijn, en op verschillende plaatsen in Duitsland vermoord zijn.

Of ze gerelateerd waren weet ik niet. De leraar Benjamin Gokkes werd op 6 augustus 1905 te Amsterdam geboren. Daar bezocht hij de lagere school, om via het Barlaeus Gymnasium Romaanse Talen en Letterkunde te gaan studeren. Op 6 november 1928 deed hij zijn kandidaatsexamen, op 2 juni 1931 slaagde hij cum laude voor het doctoraalexamen Frans en Italiaans. Op 15 december 1931 werd hij benoemd tot leraar aan de Kweekschool voor onderwijzers te Gorinchem. Bijna een jaar later, op 1 november 1932 werd hij aangesteld als leraar Frans aan het Stedelijk Gymnasium aan de Nassausingel, en ook voor enkele uren aan de Rijks HBS aan de Nassaustraat.

Ben Gokkes was een intellectueel, die zijn studie, zijn proefschrift, zijn promotie, niet af heeft kunnen maken. Joods Monument: ‘Hij was wetenschappelijk zeer begaafd, eerlijk in zijn oordeel, consciëntieus. Volledig gaf hij zich aan zijn onderwijstaak. In zijn Bredase tijd werkte hij aan zijn dissertatie, over de grammaticus Nicolas Beauzée‘.

Dit intensieve onderzoek was voor de oorlog moeilijk te combineren met zijn taak als leraar. Zijn plannen voor een nieuw onderwerp zouden niet meer gerealiseerd worden. Wel leverde hij nog enkele artikelen voor het tijdschrift Levende Talen. Kort na zijn benoeming tot leraar was Gokkes getrouwd met Eva de Bock. In 1938 werd hun zoon David geboren.

Door verraad kwamen Gokkes en zijn vrouw in oktober 1942 in handen van de SD. Hun zoontje overleefde de oorlog in de onderduik. Zijn vrouw werd op 15 december 1942 in Auschwitz vermoord, Ben Gokkes kwam om het leven in Neukirch, op 8 maart 1943.

Over de arrestatie heb ik twee versies gevonden. Volgens de ene versie, via de website ‘Namen en nummers’, zou de kleine David over het tuinhek aan de buren gegeven zijn, vlak voordat Ben en Eva gearresteerd en afgevoerd werden. ‘Namen en Nummers’ citeert een aangrijpend fragment uit het boek ‘Het verhaal van Edith’ van Edith Veltman – Van Hessen over de familie Gokkes. De schrijfster moest als Joodse tiener vanuit Den Haag onderduiken en vond onderdak bij een gezin aan de Cavaleriestraat in Breda. Op een dag ging ze helpen in het huishouden van de familie Gokkes, omdat de onderduikfamilie had vernomen dat ‘mevrouw Gokkes het niet gemakkelijk had’. Dit helpen bleef bij één keer, toen haar gastouders beseften hoe gevaarlijk het was voor een Joodse onderduiker om dit werk te doen bij een Joods gezin: ‘Wat als de Gestapo binnenvalt? Hoe dacht je hen ervan te overtuigen dat je géén Jodin bent?’

‘Hun vrees was terecht, zo blijkt’, aldus ‘Namen en Nummers’. Want Veltman – Van Hessen schrijft: ‘Een week later kwam de Gestapo het gezin Gokkes ophalen. Ze hadden nauwelijks de tijd om hun kleine zoontje David over het tuinhek in de uitgestrekte armen van de buurvrouw te leggen’. Dat zouden dan de buren op nummer 32, of die op 36 moeten zijn, Borghouts of Van den Berg.

Maar in de Wiki van monnik in de Oosterhoutse Sint-Paulusabdij en verzetsstrijder Jacques Kerssemakers, die op 7 mei 1943 in De Bilt geëxecuteerd werd, lezen we een andere versie. ‘Het joodse echtpaar Benjamin Gokkes en Eva de Bock dook in september 1942 onder bij de moeder van Jan Huijbregts aan de Ploegstraat in Breda. Huijbregts wilde, wanneer er een geschikte gelegenheid was, het gezin over de grens naar België smokkelen. Zijn moeder was veel te bang dat het echtpaar zou worden ontdekt. In overleg met pater Kerssemakers werd daarom besloten dat de echtelieden zouden worden overgebracht naar de Sint Paulusabdij.
Huijbregts ging op 10 oktober 1942 onderweg naar Oosterhout. In de Korte Ploegstraat zag hij echter Bartel Boogerd en ene Visser, beide helpers van de Sicherheitsdienst. Huijbregts slaagde er in te ontkomen, maar Benjamin Gokkes werd samen met zijn vrouw aangehouden’.

Onbegrijpelijk vind ik ook dat ik in de Bredase kranten, voor of na de oorlog, helemaal niets kan vinden over Benjamin Gokkes.

Ik kwam hem toevallig tegen in de Beeldbank van Erfgoed ‘s-Hertogenbosch. Waar ik iets anders zocht toen ik een foto vond van de leerlingen en leraren van het Joods Lyceum, en ergens in de beschrijving op ‘Breda’ stuitte, waarna ik verder ben gaan zoeken.

Die huiveringwekkende foto is genomen naast het patronaatsgebouw van Sint Pieter, waar gymnastiekles werd gegeven. Huiveringwekkend vanwege de datum, en de gebeurtenissen vlak daarna.

De foto is op 31 juli 1942 genomen door Fotopersbureau Het Zuiden, minder dan twee maanden later zouden de eerste personen op de foto vermoord worden in Auschwitz en Sobibor. De namen en de bekende overlijdensdata staan volgens het bijschrift achter op de originele foto, maar de kopie daarvan kan ik nog niet vinden. Omdat Ben de rector was neem ik aan dat ie op de centrale positie zit, midden vooraan op de foto.

Een ander ontroerende detail in de adresboeken: Benjamin Gokkes woonde voor de oorlog niet alleen in dezelfde straat als Marga Minco, maar ook maar een paar huizen verder: Loopschansstraat 34 en 22, zes huizen van elkaar.

Vorige week ben ik even van Loopschansstraat 34 naar het Stedelijk Gym gelopen, via de Ignatiusstraat. Denkend aan Benjamin, die negentig jaar geleden dezelfde zeven minuten twee keer per dag heeft afgelegd. Of vier keer, misschien ging hij tussen de middag thuis warm eten. Vanaf nummer 34 passeerde hij nummer 22. Daar woonde in 1935 de toen 15-jarige Marga Minco. Het kan niet anders, of ze moeten elkaar gekend hebben.

Het noodlot van beide families is bekend, maar voor beide panden liggen (nog?) geen Struikelstenen. Volgens de Wiki van de ‘Lijst van Stolpersteine in de Baronie van Breda‘ liggen er in Breda nog maar elf Stolpersteine, op drie adressen. Volgens die lijst zullen er uiteindelijk 120 Stolpersteine op ongeveer vijftig verschillende locaties gelegd worden, maar er staat geen tijdpad bij.

Het Marga Mincoplein komt er, het zou mooi zijn als er ter herinnering aan Benjamin Gokkes ook nog iets verschijnt. Behalve een struikelsteen in de Loopschansstraat, minstens een plaquette in of aan de gevel aan het Stedelijk Gymnasium, een straat, een plein, iets.

Iets, opdat we niet, niets, nooit, nimmer, vergeten.

| Facebook/Leon Krijnen: Benjamin Gokkes | Facebook: /Oud Breda: Benjamin Gokkes | Facebook/Breda: Benjamin Gokkes |