Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de hemel boven Brabant een hel. Vijf jaar lang. Het zwerk boven de provincie was een van de belangrijkste corridors tussen Duitsland en Groot Brittannië. Van de Battle of Britain tot en met voorjaar 1945 vlogen Duitse jagers en bommenwerpers over Brabant op en neer naar het westen en geallieerde vliegtuigen op en neer naar het oosten.
Voor velen was het een enkele reis. Ze beschoten elkaar of werden vanaf de grond bestookt met afweervuur. Van de ongeveer 6.000 militaire vliegtuigen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland neerstortten, kwamen er meer dan duizend op Brabantse grond of in Brabants water terecht.
Sommige toestellen maakten een min of meer geslaagde noodlanding waarna de bemanning een enkele keer ongedeerd uit kon stappen. Sommige vliegers kwamen met een parachute naar beneden. Maar meestal eindigde de laatste landing in een inferno. Drs. Rien Wols van het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) in Den Bosch is bezig met een afronding van een uitdagende klus: de 1056 bekende militaire crashes op Brabantse grond in kaart te brengen.
‘De crashkaart’ noemen ze het in de wandelgangen van het prachtige gebouw waar het BHIC is ondergebracht: de Citadel, oftewel Fort Willem Maria, de 400 jaar oude vijfhoekige vesting aan de kop van de Zuid-Willemsvaart in Den Bosch. Ruim duizend plaatsen op een digitale kaart zetten lijkt een megaklus, maar in computertermen is het een bijna te verwaarlozen hoeveelheid.
„Het verzamelen van de gegevens is het probleem niet”, zegt Wols, „na jaren research door allerlei deskundigen, met als belangrijkste de Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945, is het beeld nagenoeg compleet. Dan hebben we het alleen over plaats, datum en type vliegtuig. Van een groot aantal crashes weten we verder vrijwel niets of helemaal niets. We zijn op zoek naar de verhalen. Daarom nodigen we iedereen uit om zijn verhaal of foto’s toe te voegen op de website. Al die gegevens worden via de crashkaart ontsloten. We zijn nu aan het inventariseren hoe we die gegevens presenteren.”
Google Maps is een stuk gereedschap dat veel historici gebruiken. „Uiteraard hebben we naar Google Maps gekeken. In plaats van de standaard kaarten zouden we daar de topografische kaarten van de jaren ‘40 kunnen gebruiken.”
Omdat Wols niet gecharmeerd is van de extra mogelijkheden van Google Plus, worden op dit moment alternatieven onderzocht.
„Google Maps biedt geweldig mooie mogelijkheden maar als je op een beeldscherm op een kaart van Brabant meer dan 1.000 vliegtuigjes gaat plotten, zie je door de bomen het bos niet meer. Verder ben je vrij beperkt als je in de pop-ups grote foto’s en extra dingen wilt laten zien. Nu we de data digitaal hebben, kunnen we ze aan verschillende online applicaties of programma’s voeren.” Wols laat de historische waterkaart op de website van het BHIC zien.
„Misschien dat de crashkaart er ook zo uit gaat zien, maar dan groter en moderner.” Op de waterkaart kan op vijftien verschillende onderdelen worden geklikt, die dan op de kaart te zien zijn.
„Op dezelfde manier kunnen we de verschillende soorten vliegtuigen, gesneuvelden en overlevenden, geallieerd of Duits, in beeld brengen.” Zo is de site van het Brabants Historisch Informatie Centrum een indrukwekkende historische bron van tekst en beeld. Waar iedereen het zijne aan toe kan voegen. Op de Lokale Geschiedenis Kaart kan in duizenden verhalen op plaatsnaam of op titel worden gezocht.
Uit eigen bronnen, uit officiële bronnen, uit amateurbronnen, of aangedragen door Brabantse vertellers. Daartussen duiken verhalen op over de crashes die vanuit de crashkaart ontsloten zullen worden. Van Bergen op Zoom, Breda, Moerdijk en Steenbergen in het westen, via Boxtel, Den Bosch, Tilburg en Eindhoven tot Cuijk, Boxmeer en Deurne in oosten.
Er is geen dorp of stad waar binnen de destijds geldende gemeentegrenzen tijdens de oorlog géén vliegtuig is neergestort. Elke crash is een verhaal over vreugde of verdriet, overwinning of nederlaag, de dood of de gladiolen. Sommige verhalen zijn zo bizar dat er zo een film over gemaakt zou kunnen worden in de geest van The Longest Day of Band Of Brothers.
Neem het verhaal van de Britse squadron leader John Deall. Hij maakte op 24 december 1944 in zijn Hawker Typhoon een noodlanding bij de Nachtegaalweg in Deurne. Deall was vanuit Antwerpen opgestegen op zoek naar doelen ten noorden en ten oosten van het al in september bevrijde Oost-Brabant.
Het toestel werd geraakt door Duits afweervuur, maar Deall slaagde er toch in zijn Typhoon bijna onbeschadigd op de bevroren grond te zetten. Daarbij zakte het vliegtuig door het landingsgestel en het kwam op zijn buik tot stilstand.
De gevechtsvlieger stapte ongedeerd uit, en kreeg van een oudere man diens fiets aangeboden zodat hij bij een militair kamp een paar kilometer verderop hulp kon gaan halen. En de Britse basis in Antwerpen laten weten dat hij zo spoedig mogelijk terug zou keren.
Zijn wingman die vanuit de lucht de geslaagde noodlanding had gadegeslagen had hij al via de radio gemeld dat hij niets mankeerde en dat hij in bevrijd gebied was geland. Op het militaire kamp kreeg hij warme melk en whisky. Daarna werd hij met fiets en al teruggebracht naar zijn Typhoon om er het een en ander uit te halen.
Daar bleek het happy end een verbijsterende en tragische wending genomen te hebben. Uit het verslag dat hij later voor zijn superieuren opstelde, blijkt dat zich tijdens zijn afwezigheid na de hoogmis een groep kerkgangers bij het vliegtuig hadden verzameld.
Een kennelijk ondernemend type had de parachute van Deall op zijn rug gehangen, diens helm opgezet, en was in de cockpit geklommen om pilootje te spelen. Daar zat hij opgewekt op knoppen te drukken, aan handels te trekken en met zijn voeten pedalen in te duwen.
Helaas bleken de twee 20mm boordkanonnen nog op scherp te staan toen hij op de vuurknop timmerde. De 39-jarige Anton Thielen was op slag dood, de 67-jarige Adrianus Vogels overleed diezelfde avond in het ziekenhuis in Helmond. Janus Nooijen en Hendrik Bellemans raakten ernstig gewond, maar overleefden.
Bizar detail: Nooijen was al lang en breed op weg naar huis, maar werd van grote afstand toch geraakt.
„Als de Typhoon bij de landing niet door het onderstel gezakt was”, zegt Wols, „dan hadden een paar mensen waarschijnlijk hooguit last van oorsuizingen gehad. Het salvo zou hen niet hebben geraakt, omdat de kogels schuin omhoog gegaan zouden zijn.”
Deall werd naar het dichtstbijzijnde vliegveld gebracht. Hij schreef niet in zijn rapport of dat Welschap of Volkel was. Dezelfde avond was hij in elk geval heelhuids terug bij zijn eskader in Antwerpen, op tijd voor de kerstviering.
Een ander uitvoerig gedocumenteerd verhaal is dat van Baggy Maggy, een Consolidated B24 bommenwerper, die in september 1944 een bijna perfecte noodlanding bij Castelré maakte. Negen van de tien bemanningsleden verlieten lopend het wrak, de tiende bleef dood achter, verpletterd door de afgebroken boordmitrailleur in de geschutskoepel.
De gedachtenis aan Baggy Maggy leeft voort in Baarle Nassau en Castelré, dankzij amateur-historicus Jos van Roozendaal. Op de plaats van de crash staat 68 jaar later een smetteloos monumentje voor Bill Kirlin, de jonge boordschutter die sneuvelde. De exacte coördinaten staan al 0p de crashkaart, het verhaal wordt deze week toegevoegd.
Ook op de crashkaart: het Kasteel van Heusden dat in de nacht van 23 augustus 1943 op een haar na werd gemist door een exploderende Avro Lancaster bommenwerper. Het hele dorp liep uit, waarna bij het ochtendgloren her en der in de weilanden brokstukken van vliegtuig en bemanningsleden werden aangetroffen.
De zeven gesneuvelden werden in Venlo begraven, en zijn na de oorlog op erebegraafplaats Jonkersbos in Nijmegen opnieuw ter aarde besteld. Als de gegevens compleet zijn en de kaart geplot en gepresenteerd is, wordt het overzicht van geschiedenis van de hemel boven Brabant mettertijd compleet gemaakt, met alle crashes van voor en na de Tweede Wereldoorlog.
Dat zijn er vooral in de jaren vijftig en zestig nogal wat geweest, met de militaire vliegvelden Woensdrecht, Gilze-Rijen, Welschap en Volkel in de provincie.
Tientallen Sabres, Thunderbirds, Thunderstreaks en Starfighters stortten in die twee decennia neer. Ook de rampen met het stuntteam Whisky Four (Woensdrecht, juni 1965, twee doden), de Fokker City Hopper (vlak bij Shell Moerdijk, oktober 1981, 18 doden) en de Hercules (Eindhoven, juli 1996, 34 doden) zullen er dan een plaats vinden.
Wols: „Dat is ook Brabantse historie.”
Een schatkist vol historische juweeltjes
Het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) heeft als werkgebied de provincie Noord-Brabant. Het is vooral gericht op de zeventien gemeenten en de waterschappen Aa & Maas en De Dommel in het noord-oosten van Brabant, maar er is ook een schat van gegevens uit de hele provincie opgeslagen.
Het BHIC helpt particulieren, organisaties, instellingen, gemeenten, waterschappen en provinciale instellingen met al hun vragen op het gebied van archieven en cultuurhistorie. Er is een schat aan gegevens uit honderden historische archieven uit de hele provincie opgeslagen.
Het BIHC zit in de Citadel in Den Bosch en op twee locaties in Grave en Veghel. Het beheert ruim 1.500 archieven en collecties, in totaal bijna 35 kilometer papier en perkament. Een groot gedeelte van het materiaal zal de komende jaren gedigitaliseerd en via internet worden ontsloten.
In de goed beveiligde en tegen externe invloeden beschermde depots zijn ruim 1700 verschillende collecties opgeslagen. Naast de verhalen en gegevens zijn er via de website duizenden historische foto’s te bekijken. In de database kan op plaatsnaam of trefwoord gezocht worden.
In de genealogische database kan naar al dan niet criminele voorouders in Brabant of heel Nederland worden gezocht via gerechtelijke uitspraken, notaris- en schepenakten en diverse genealogische gereedschappen. Via de website kan ook een druk bezocht genealogisch forum worden benaderd.
Tijdens de openingsuren in de Citadel kan iedere bezoeker gebruik maken van de afdeling hulpmiddelen van de historische werkplaats van het BHIC. Het centrum helpt bij het vinden en interpreteren van de informatie uit archieven en bibliotheek. Er kunnen allerlei informatiebladen over verschillende historische bronnen bekeken of gedownload worden.
Het gaat daarbij om soms eeuwenoude archieven, zoals cijnsen handelsregisters, oude kadastrale gegevens, leenregisters en archieven van de voogdij, gegevens over de gevangenen van Kamp Vught, over de leden van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap, historische bouwvergunningen, regesten, vredegerechten, zegels en wapenboeken.
Maandag tot en met vrijdag is er ’s avonds van 19.00 tot 22.00 een chatline open die hulp biedt bij het zoeken.
BHIC: www.bhic.nl
Studiegroep Luchtoorlog 39-45: www.airwar39-45.nl